Υπάρχει ένα μοναδικό μόριο στον εγκέφαλό μας που μας κάνει να αισθανόμαστε ευχάριστα, η ντοπαμίνη. Τα θηλαστικά, τα ερπετά, τα πουλιά και τα ψάρια έχουν αυτό το μόριο στον εγκέφαλό τους. Περιέχει άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, συν ένα άτομο αζώτου -o χημικός τύπος είναι C8H11NO2. Αυτό το σχετικά απλό σε μορφή μόριο έχει ένα σύνθετο αποτέλεσμα και μεταξύ άλλων, εγκαινιάζει τον έρωτα, την αρχή της αγάπης.
Η ντοπαμίνη μας κάνει να αισθανόμαστε ευχάριστα αλλά κάθε ευχαρίστηση δεν ανεβάζει την ντοπαμίνη. Άλλα χημικά του εγκεφάλου όπως η ωκυτοκίνη και η βαζοπρεσίνη (αγγειοπιεσίνη) αντικαθιστούν την ντοπαμίνη όταν η αγάπη εισέλθει στη σταθερή της φάση.
Τι κάνει η ντοπαμίνη
Η ντοπαμίνη ανακαλύφθηκε στον εγκέφαλο το 1957 από την Kathleen Montagu, μια ερευνήτρια που εργαζόταν στο εργαστήριο του Runwell Hospital, κοντά στο Λονδίνο. Αρχικά, θεωρήθηκε ως ένας τρόπος για τον οργανισμό να παράγει ένα χημικό που ονομάζεται νορεπινεφρίνη (έτσι ονομάζεται η αδρεναλίνη όταν εντοπίζεται στον εγκέφαλο) ωστόσο οι επιστήμονες άρχισαν να παρατηρούν κι άλλα πράγματα. Μόνο το 0,0005% των εγκεφαλικών κυττάρων παράγουν ντοπαμίνη -ένα κύτταρο στα δύο εκατομμύρια- αλλά αυτά τα κύτταρα φαίνεται να ασκούν μια υπερμεγέθη επίδραση στη συμπεριφορά.
Η φήμη της ντοπαμίνης ως χημικού της ευχαρίστησης εδραιώθηκε μέσω πειραμάτων σε τοξικομανείς. Μια μελέτη έδειξε ότι τα άτομα που πήραν ντοπαμίνη, είχαν συναισθήματα ευχαρίστησης και έτσι άρχισε να ονομάζεται “το μόριο της απόλαυσης”. Τα φάρμακα αυτά επιδρούν στα κυκλώματα της ντοπαμίνης και οι συμμετέχοντες βιώνουν ευφορία. Όταν κι άλλοι ερευνητές προσπάθησαν να επιβεβαιώσουν τα αποτελέσματα, παρατήρησαν μη αναμενόμενα πράγματα. Αντικατέστησαν την κοκαΐνη με φαγητό, περιμένοντας να δουν το ίδιο αποτέλεσμα αλλά ανακάλυψαν ότι η ντοπαμίνη δεν ήταν ακριβώς το μόριο της ευχαρίστησης.
Για να δοκιμάσουν την υπόθεση ότι τόσο η τροφή όσο και τα φάρμακα προκαλούν απελευθέρωση ντοπαμίνης στον εγκέφαλο, οι επιστήμονες εμφύτευαν ηλεκτρόδια σε εγκεφάλους αρουραίων, έτσι ώστε να μπορούν να μετρήσουν άμεσα τη δραστηριότητα των ντοπαμινεργικών νευρώνων (αυτών που παράγουν ντοπαμίνη). Στην αρχή τα αποτελέσματα ήταν όπως τα περίμεναν. Μόλις έριχναν τις πρώτες τροφές στα κλουβιά των ποντικιών, τα συστήματα ντοπαμίνης των αρουραίων “άναψαν”. Επιτυχία! Τα φυσικά οφέλη διεγείρουν τη δράση της ντοπαμίνης, όπως η κοκαΐνη και άλλα φάρμακα. Αλλά καθώς οι ερευνητές συνέχισαν να παρακολουθούν τον εγκέφαλο των τρωκτικών και η τροφή συνεχιζόταν από μέρα σε μέρα, τα αποτελέσματα ήταν εντελώς απροσδόκητα. Οι αρουραίοι συνέχισαν να καταβροχθίζουν το φαγητό με ενθουσιασμό αλλά η δραστηριότητα των ντοπαμινεργικών νευρώνων “έκλεισε”. Η ντοπαμίνη σταμάτησε να παράγεται μετά από ένα σημείο. Γιατί; Η απάντηση ήρθε από άλλα πειράματα που έδειξαν πως όταν τα πράγματα γίνονται συνηθισμένα και η καινοτομία εξασθενεί, το ίδιο κάνει και η ντοπαμίνη. Αυτό παρέχει μια χημική εξήγηση για ένα παλιό ερώτημα: Γιατί η αγάπη ξεθωριάζει;
Η καινοτομία
Οι εγκέφαλοί μας προγραμματίζονται για να προβλέπουν το μέλλον, όπου κάθε συναρπαστική δυνατότητα μπορεί να συμβεί. Αλλά όταν οτιδήποτε, συμπεριλαμβανομένης της αγάπης, γίνεται εξοικειωμένο, η έλλειψη εστίασης απομακρύνεται και νέα πράγματα προσελκύουν την προσοχή μας. Όταν αυτό που συμβαίνει είναι καλύτερο από αυτό που περιμέναμε, το ευτυχές “λάθος” ανεβάζει τη ντοπαμίνη. Είναι η συγκίνηση των ανυπολόγιστων καλών νέων.
Εάν ρίξετε ένα σβώλο τροφής σε ένα κλουβί αρουραίου, το ζώο θα παρουσιάσει αύξηση της ντοπαμίνης του. Δεν γνώριζε ότι βρέχει φαγητό. Αλλά αν ρίχνετε ένα σβώλο τροφής κάθε 10 λεπτά, η ντοπαμίνη σταματάει. Ο αρουραίος ξέρει πότε έρχεται το φαγητό, οπότε δεν υπάρχει έκπληξη, και δεν υπάρχει μια μη αναμενόμενη ανταμοιβή. Τι θα συμβεί αν ρίχνετε τους σβώλους τροφής με τυχαίο τρόπο που να αποτελούν πάντα μια έκπληξη; Η ντοπαπίνη ανεβαίνει. Άρα η ντοπαμίνη είναι μεν το μόριο της ευχαρίστησης αλλά με την προϋπόθεση ότι υπάρχει μια θετική έκπληξη που δημιουργεί ενθουσιασμό.
Η καινοτομία όμως που ενεργοποιεί την ντοπαμίνη, στην πράξη, δεν μπορεί να συνεχιστεί για πάντα. Όταν πρόκειται για την αγάπη, η απώλεια του παθιασμένου έρωτα θα έρθει αργά ή γρήγορα αλλά ευτυχώς, στη συνέχεια η αγάπη μπορεί να τροφοδοτηθεί από μια καθημερινή εκτίμηση προς το άλλο πρόσωπο -εναλλακτικά μπορούμε να τερματίσουμε τη σχέση και να συνεχίσουμε με άλλο σύντροφο. Η αγάπη που διαρκεί μετατοπίζει την έμφαση από την προσδοκία στην εμπειρία, από τη φαντασία για το οτιδήποτε είναι δυνατό να συμβεί στην πραγματικότητα και στις ατέλειές της.
Από την οπτική γωνία της ντοπαμίνης, η κατοχή πραγμάτων δεν είναι ενδιαφέρουσα. Σημασία έχουν μόνο τα καινούργια πράγματα που μπορεί να έρθουν. Εάν είστε άστεγος, η ντοπαμίνη σας κάνει να θέλετε μια σκηνή. Εάν ζείτε σε μια σκηνή, η ντοπαμίνη σας κάνει να θέλετε ένα σπίτι. Κι εάν έχετε το πιο ακριβό αρχοντικό, η ντοπαμίνη σας κάνει να θέλετε ένα το κάστρο. Τα κυκλώματα της ντοπαμίνης στον εγκέφαλο μπορούν να διεγερθούν μόνο από την πιθανότητα να σας έρθει κάτι λαμπερό και καινούργιο, ακόμα κι αν είναι ατελές ή έχει μειονεκτήματα, αρκεί τα πράγματα να καλυτερεύουν -δεν έχει σημασία αν πράγματι καλυτερεύουν αρκεί εσείς να αισθάνεστε κάτι τέτοιο. Το ντοπαμινικό σύνθημα είναι, “Θέλω περισσότερα και καλύτερα”.
Οι νευροδιαβιβαστές της συντροφικής αγάπης: Ωκυτοκίνη και βαζοπρεσίνη
Η ντοπαμίνη είναι ένας από τους υποκινητές της αγάπης, η πηγή της σπίθας, αλλά για να συνεχιστεί η αγάπη πέρα από αυτό το στάδιο πρέπει να αλλάξει η “χημική συμφωνία”. Η ντοπαμίνη δεν είναι προσανατολισμένη στο παρόν αλλά στο μέλλον. Όταν το μέλλον γίνεται παρόν, πρέπει να μετακινηθείτε προς τα χημικά του “εδώ και τώρα”. Αυτά περιλαμβάνουν τη σεροτονίνη, την ωκυτοκίνη, τις ενδορφίνες (εκδοχή της μορφίνης του εγκεφάλου) και μια κατηγορία χημικών ουσιών που ονομάζονται ενδοκανναβινοειδή (εκδοχή της μαριχουάνας του εγκεφάλου).
Σε αντίθεση με την ευχαρίστηση που προκαλεί η ντοπαμίνη από τις θετικές εκπλήξεις, οι παραπάνω χημικές ουσίες δίνουν ευχαρίστηση γι’ αυτό που ζείτε τώρα και δεν σας εκπλήσσει. Σύμφωνα με την ανθρωπολόγο Helen Fisher, η παθιασμένη αγάπη κρατάει μόνο 12 έως 18 μήνες. Μετά από αυτό το διάστημα, για να παραμείνει το ζευγάρι μαζί πρέπει να αναπτύξει ένα διαφορετικό είδος αγάπης που ονομάζεται “συντροφική αγάπη” και αφορά τις εμπειρίες που συμβαίνουν τώρα, αυτή τη στιγμή.
Η συντροφική αγάπη δεν είναι ένα μοναδικά ανθρώπινο φαινόμενο, υπάρχει και σε ορισμένα ζώα. Τα χημικά του “εδώ και τώρα” αναλαμβάνουν αυτό το στάδιο της αγάπης και η ντοπαμίνη υποσκάπτεται. Αυτό πρέπει να οφείλεται στο γεγονός ότι η ντοπαμίνη “ζωγραφίζει” μια εικόνα στο μυαλό για μελλοντικές αλλαγές προκειμένου να μας ωθήσει στη σκληρή δουλειά που απαιτείται για να γίνει πραγματικότητα αυτό που θέλουμε. Η δυσαρέσκεια με την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων είναι μια σημαντική συνιστώσα για αλλαγή. Η συντροφική αγάπη όμως χαρακτηρίζεται από ικανοποίηση της παρούσας πραγματικότητας και αποστροφή προς αλλαγή, συνεπώς η ντοπαμίνη δεν έχει θέση.
Τα εργαστηριακά πειράματα υποστηρίζουν αυτήν την ιδέα. Όταν οι επιστήμονες εξέτασαν κύτταρα ανθρώπων που βρίσκονταν στο παθιασμένο στάδιο της αγάπης, τον έρωτα, βρήκαν χαμηλότερα επίπεδα υποδοχέων σεροτονίνης. Το πρώιμο μέρος της αγάπης, ο παθιασμένος έρωτας, είναι ένα εξιδανικευμένο περίεργο μέλλον. Η συντροφική αγάπη είναι κάτι διαφορετικό. Είναι η ικανοποιητική, ειρηνική σχέση μέσω σωματικών αισθήσεων και συναισθημάτων. Μπορεί να ξεκίνησε με τη ντοπαμίνη αλλά στη συνέχεια η χημεία του εγκεφάλου έδωσε άλλα εργαλεία για τη διαδρομή της αγάπης. Η ντοπαμίνη μπορεί να είναι το μόριο της εμμονής αλλά οι χημικές ουσίες που συνδέονται περισσότερο με τις μακροχρόνιες σχέσεις είναι η ωκυτοκίνη και η βαζοπρεσίνη. Αυτά τα δύο χημικά -νευροδιαβιβαστές- προωθούν τη σταθερή σχέση, τη μονογαμία. Η ωκυτοκίνη είναι πιο δραστική στις γυναίκες και η βαζοπρεσίνη στους άνδρες.
Όταν οι επιστήμονες έκαναν έγχυση ωκυτοκίνης σε εγκεφάλου θηλυκών μονογαμικών prairie voles (ποντικιών του λιβαδιού), τα οποία ζουν σε λαγούμια, τα ζώα σχημάτισαν έναν μακροπρόθεσμο δεσμό με το αρσενικό που έτυχε να βρίσκεται δίπλα τους. Ομοίως, όταν αρσενικά prairie voles που είχαν γενετικά προγραμματιστεί να είναι “άτακτα” έλαβαν ένα γονίδιο που ενίσχυε την βαζοπρεσίνη τους, ζευγάρωσαν αποκλειστικά με ένα θηλυκό, ακόμα και αν ήταν διαθέσιμα γύρω τους άλλα θηλυκά.
Η βαζοπρεσίνη ενεργεί σαν μια καλή οικογενειακή ορμόνη αλλά η ντοπαμίνη κάνει το αντίθετο. Οι άνθρωποι με γονίδια που παράγουν υψηλά επίπεδα ντοπαμίνης έχουν μεγαλύτερο αριθμό σεξουαλικών συντρόφων και μικρότερη ηλικία πρώτης σεξουαλικής επαφής. Από την άλλη μεριά, τα ζευγάρια μιας μακροχρόνιας συντροφικής σχέσης κάνουν λιγότερο συχνά σεξ. Αυτό έχει νόημα, διότι η ωκυτοκίνη και η βαζοπρεσίνη καταστέλλουν την τεστοστερόνη. Αντίστροφα, η τεστοστερόνη καταστέλλει την απελευθέρωση της ωκυτοκίνης και της βαζοπρεσίνης. Αυτός είναι ίσως ο λόγος που η έρευνα έχει δείξει ότι οι άνδρες με εκ φύσεως υψηλές ποσότητες τεστοστερόνης στο αίμα τους είναι λιγότερο πιθανό να παντρευτούν. Επίσης, όταν ο γάμος ενός άνδρα γίνει ασταθής, η βαζοπρεσίνη πέφτει ενώ η τεστοστερόνη ανεβαίνει.
Γιατί τα ανθρώπινα όντα χρειάζονται την μακροπρόθεσμη συντροφικότητα; Κατ’ αρχήν δεν ξέρουμε αν όντως είναι έτσι και αν ο άνθρωπος είναι μονογαμικός ή πολυγαμικός. Η Fisher πιστεύει ότι οι είμαστε γενετικά προγραμματισμένοι για “σειριακή μονογαμία” όπως ορισμένα ζώα που κάθε χρόνο αλλάζουν ταίρι. Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς συντροφική αγάπη, αλλά η πλειονότητα των ανθρώπων οργανώνει ένα μεγάλο μέρος της ζωής προσπαθώντας να βρει και να διατηρήσει τον/την σύντροφο. Οι νευροδιαβιβαστές του “εδώ και τώρα” μας δίνουν τη δυνατότητα να το κάνουμε αυτό αλλά συχνά μας κάνουν να βαριόμαστε. Και τότε ζητάμε την ντοπαμίνη, την ευχάριστη και μη αναμενόμενη αλλαγή. Αυτό φαίνεται να ισχύει περισσότερο για τα αρσενικά όπως δείχνει το φαινόμενο Κούλιτζ (Coolidge effect) το οποίο οδηγεί σε “απιστία” ακόμη και όταν κάποιος είναι ευχαριστημένος με το ταίρι του.
